Jak otwartość wpływa na jakość badań naukowych? Jakie są granice dostępności wiedzy i gdzie kończy się naukowa przejrzystość, a zaczyna odpowiedzialność? O tym rozmawiano 23 października 2025 roku w Politechnice Białostockiej podczas spotkania w ramach Tygodnia Otwartości w Nauce (Open Science Week).
Gościem uczelni był prof. Maciej Żylicz, biolog molekularny, prezes Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w latach 2005–2025, który wygłosił wykład „Open Science stimulates scientific excellence?”. W dyskusji uczestniczył także prof. Marek Drużdżel z Wydziału Informatyki PB – ekspert w dziedzinie sztucznej inteligencji i systemów wspomagania decyzji. Spotkanie prowadził prof. Krzysztof Kurzydłowski, dyrektor Instytutu Inżynierii Mechanicznej PB.
Prof. Żylicz rozpoczął od definicji: otwarta nauka to ruch, który ma uczynić badania transparentnymi, dostępnymi i możliwymi do ponownego wykorzystania przez innych naukowców i społeczeństwo. – Nie ma wątpliwości, że to kierunek, w którym musimy podążać. Ale trzeba to robić mądrze, bo łatwo wpaść w pułapkę pozornej otwartości – zaznaczył.
Podkreślił, że kluczowym elementem otwartej nauki jest reproduktywność wyników, czyli możliwość potwierdzenia eksperymentów przez niezależne zespoły badawcze. – Jeśli wyniki badań nie są powtarzalne, społeczeństwo przestaje wierzyć nauce. Musimy dbać o wiarygodność, bo to ona buduje zaufanie i finansowanie – mówił profesor.
W dużej części wystąpienia prof. Żylicz odniósł się do systemu recenzji naukowej, który uznał za niezastąpiony element jakości badań. – Recenzowanie prac jest jak demokracja – niedoskonałe, ale nie wymyślono lepszego systemu – zauważył. Dodał jednak, że system wymaga stałej kontroli, unikania konfliktów interesów i wybierania rzetelnych recenzentów.
Profesor wyjaśnił też, że doskonałość naukowa to coś więcej niż liczba publikacji. – Nie chodzi o setki artykułów, ale o kilka najlepszych osiągnięć, które rzeczywiście wnoszą coś nowego. W Fundacji na rzecz Nauki Polskiej oceniamy pięć, maksymalnie dziesięć kluczowych prac – te, które pokazują prawdziwą wartość badacza – mówił.
Wskazał, że punktacja i prestiż czasopisma nie mogą zastępować jakości. – Nie można utożsamiać wartości badań z nazwą czasopisma. Tylko 2–3 procent publikacji w najbardziej znanych periodykach to rzeczywiście prace przełomowe. Nauka potrzebuje odwagi, nie powielania schematów – podkreślił.
Zdaniem prof. Żylicza, Europa traci naukową pozycję na rzecz Chin i USA, bo za mało inwestuje w badania i zbyt długo utrzymuje skomplikowane systemy finansowania. – Musimy przekonać społeczeństwo, że nauka jest potrzebna i że pieniądze na badania to inwestycja w przyszłość. Inaczej zawsze będziemy na końcu rankingu – ostrzegł.
Według niego jednym z rozwiązań może być połączenie finansowania grantowego z bezpośrednim wsparciem instytucji naukowych. – Połowa środków powinna trafiać do uczelni, a połowa przez system grantowy. Tylko wtedy naukowcy będą mieli wolność i warunki do tworzenia nowych idei – mówił.
W dalszej części spotkania prof. Marek Drużdżel podkreślił, że otwartość nauki nie może oznaczać rezygnacji z jakości. – Nie chodzi o tysiące publikacji, ale o kilka prac, które zmieniają sposób myślenia. Najlepsze odkrycia powstają na styku dyscyplin – tam, gdzie spotykają się matematycy, informatycy i biolodzy – powiedział.
Zwrócił też uwagę na potrzebę zachowania równowagi między otwartością a ochroną dorobku intelektualnego. – Udostępniajmy wyniki badań, ale nie zawsze od razu surowe dane czy kody źródłowe – ich opracowanie to często lata pracy – wyjaśnił, odnosząc się do własnych doświadczeń z komercjalizacją oprogramowania naukowego.
Na zakończenie prof. Krzysztof Kurzydłowski podkreślił, że otwarta nauka wymaga przede wszystkim współpracy międzynarodowej. – To najskuteczniejszy sposób na podnoszenie jakości badań i zwiększanie ich oddziaływania. Nauka rozwija się tam, gdzie jest dialog i zaufanie – zaznaczył.
Spotkanie odbyło się w ramach Tygodnia Otwartości w Nauce (Open Science Week) – wspólnej inicjatywy uczelni tworzących Europejski Uniwersytet ACROSS, którego partnerem jest Politechnika Białostocka. Wydarzenie zgromadziło przedstawicieli środowisk akademickich z Polski i zagranicy.
Transmisję wydarzenia zrealizowała Platon TV na oficjalnym kanale YouTube Politechniki Białostockiej.
(aj)
Project: 101177485-Across-ERASMUS-EDU-2024-EUR-UNIV